HISTORIA STARYCH MIECZY

KO TO

Zdzisław Kowalski

Najstarszym typem miecza, jaki znamy, był miecz znaleziony w grobowcach starożytnego cudu japońskiego - YAMATO. Ostrza tych mieczy były z żelaza lub odkuwanej stali i były wykonane w różnych wariantach. Generalnie były one proste, jednosieczne lub obusieczne. Miecze obusieczne nazywano TSURUGI lub KEN i są one starsze od mieczy jednosiecznych.

Obosieczne miecze przetrwały przez stulecia jako typowa broń buddyjskich rytuałów, mająca rękojeść w kształcie kwiatu lotosu, zakończoną „vajra” („uderzeniem pioruna”). Po wstąpieniu na tron cesarza OJIN (285 r. n.e.) kontakty między Japonią a resztą kontynentu azjatyckiego były bardzo dobre. W okresie tym przybyło do Japonii wielu płatnerzy z Chin i Korei, którzy wprowadzili techniki metalurgii stosowane w ich własnych krajach. Po wstąpieniu na tron cesarza SAIMEI (650 r. n.e.) ludzie pochodzący z różnych klas nabyli zwyczaj noszenia mieczy. Dało to impuls do dalszego rozwoju płatnerstwa i zaowocowało wzrostem jakości wytwarzanych mieczy. Około 15O lat później te starożytne, proste miecze przejdą „metamorfozę”, przekształcając się w broń o kształcie znanym obecnie, w prawdziwe NIPPON-TO.

Na początku okresu HEIAN (800- 888) rząd wysłał wojsko w celu stłumienia rebelii wywołanej przez członków ludu YEBISU, na obszarze tworzącym obecnie sześć prefektur (Fukusima, Miyagi, Iwate, Yamagata, Akita oraz Aomori). Walki były zajadłe i długotrwale. Wpłynęło to na zmiany w sztuce wojennej i w konsekwencji na zmiany uzbrojenia.

Szerokie zastosowanie kawalerii wymogło powstanie mieczy idealnych do cięcia i walki przy użyciu jednej ręki. Miecze stały się więc lżejsze i nadano im lekko wygięty kształt. Miecze z okresu, w którym zaczęła następować zmiana kształtu ostrza nazywa się JOKO-TO (miecze odległych wieków). Miecze wytwarzane po tym okresie, ale przed okresem KEICHO (1596-1614) Są nazywane KO-TO (stare miecze), natomiast robione po okresie Keicho noszą nazwę SHIN-TO (nowe miecze).

Do dzisiaj przetrwało tylko jedno ostrze typu JOKO-TO, noszące na zwę AMAKUNI. Jest ono własnością Japońskiego Muzeum Imperialnego. Do najsłynniejszych płatnerzy żyjących w okresie transformacji kształtu mieczy należał YASUTSUNA z prowincji Hoki i jego syn SANEMORI. O jakości wytwarzanych przez nich ostrzy świadczy fakt, że przetrwały one około 1000 lat i do dziś mogą być oglądane w muzeach.

Yasutsuna jest uważany za pierwszego płatnerza, którego miecze mogą być uznane za klasyczne NIPPON-TO.

Następna faza rozwoju rozpoczyna się wraz z przyjściem szkoły YAMASHIRO, wchodzącej w skład Gokaden (pięciu szkół). Obok szkoły Yamashiro w skład Gokaden wchodziły szkoły: YAMATO, BIZEN, SOSHU, MINO.

Nazwy ich pochodziły od nazw prowincji, w których powstały

Szkoła Yamashiro powstała w prowincjach Tohoku i Sanin, zamieszkałych przez ludność na niskim poziomie kultury. Miecze tam wytwarzane służyły wyłącznie dla celów praktycznych. Jednak ich wysoka jakość spowodowała wprowadzenie ich w Kioto w prowincji Yamashiro. Kioto było wtedy siedzibą dworu cesarskiego i stanowiło centrum życia politycznego i kulturalnego. Arystokracja zamieszkująca tam stanowiła ostry kontrast wobec prymitywnych mieszkańców Tohoku i Sanin. W konsekwencji płatnerzy z Kioto przejęli technologię kucia i hartowania stosowaną w tych dwu prowincjach - nie przejmując topornego wyglądu ich mieczy.

Wymagania arystokracji z Kioto spowodowały, że wytwarzane tam miecze miały smukły kształt i odznaczały się piękną, delikatną krzywizną ostrza. Ten nowy styl został nazwany YAMASHIRO. Szczyt rozwoju szkoły Yamashiro przypadł na okres panowania cesarza Ichijo, który rozpoczął się w 986 roku. Miecze z tego okresu odznaczały się wybitnym pięknem, będąc równocześnie znakomitą bronią. Najznakomitszym płatnerzem wywodzącym się ze szkoły Yamashiro był Sanjio KOKAJI MUNECHIKA. Wszystkie jego miecze były bez wątpienia dziełami sztuki.

Najsławniejszym z nich był Kogitsuke-Maru, wykonany dla cesarza.

Inne szkoły wchodzące w skład Gokaden również mogły poszczycić się sławnymi mistrzami płatnerstwa. Był między nimi żyjący równocześnie z Munechika niejaki Tomonar, przedstawiciel szkoły Bizen. Miecze wychodzące spod jego ręki niczym nie ustępowały dziełom Munechika. Tomonar wykonywał miecze dla wielu wybitnych wojowników, między którymi był sam Minamoto Yoshistune. W czasie działalności Munechika i Tomonar miecze japońskie uzyskały wielką sławę na kontynencie azjatyckim, w Chinach, Korei. Sztuka wytwarzania mieczy osiągnęła punkt szczytowy w okresie Kamakura (1190-1337). Był to okres uznawany powszechnie jako „złoty wiek w historii japońskich mieczy”.

Wiele mieczy wykonanych w tym okresie zostało uznanych za skarby narodowe Japonii. W okresie tym zasługi dla rozwoju jakości mieczy położył cesarz Gotoba w erze Shogen (1207-1210). Był on wielkim miłośnikiem sztuki. Cenił zarówno literaturę jak i sztukę wytwarzania mieczy. Uważał, że wytwarzane w tym czasie miecze nie są tak twarde i efektowne jak mogłyby być. Postanowił zatem doprowadzić do polepszenia ich jakości. Zwołał on najlepszych płatnerzy z całego kraju i nakazał im studiowanie technologii wykuwania i hartowania mieczy - stosowanych przez najsłynniejszych płatnerzy z wcześniejszych wieków - w celu opracowania doskonalszych metod. Dwunastu wybranych przez niego płatnerzy uzyskało sławę najlepszych w całej Japonii. Byli to: Noriniune, Nobutusa, Tsunetsugu, Muncyosbi, Sukemune, Sukenari, Sadatsugu, Kuniyasu, Kunitomo, Tsuguiye, Yukikuni i Sukenobu.

Grupa ta uzyskała tytuł GOTOBAN KAJI (Płatnerzy Gotoby). Ciągle nieusatysfakcjonowany Gotoba, kontynuował badania razem z Norimune, najzdolniejszym z grupy Gotoban Kaji, swoim asystentem i nauczycielem Hisakuni.

Miecze wytwarzane przez tę trójkę są wśród najlepszych, jakie kiedykolwiek wytworzono. Miecze kolekcji cesarskiej wykonane przez cesarza Gotobę nie były sygnowane jego imieniem, ponieważ cesarskie imię nie mogło być używane do innych celów z wyjątkiem dokumentów państwowych. Dlatego dla oznaczenia mieczy przez niego wykonanych używano znaku 24 listnej chryzantemy. Miecze te nazywano Kiku Saku (dzieło chryzantemy). Największym wkładem cesarza Gotoby grupy Gotoban Kaji w rozwój japońskich mieczy było zastosowanie dwu rodzajów metali do wytwarzania ostrzy. Wykonywane dotychczas miecze były wykuwane z jednego kawałka metalu. Nie były więc tak twarde i wytrzymałe.

W czwartym roku Koan (1278-1287), w czasie drugiego najazdu Mongołów, wielką sławę uzyskał 25-letni wówczas Goro Niudo Masamune.

Podczas długotrwałych i zaciekłych walk, wiele mieczy połamało się lub wyszczerbiło tak bardzo, że szczerby ciągnęły się przez Yakibę (hartowana część ostrza), aż do części niehartownej.

Masamune razem ze swoich ojcem Yukimitsu postanowili temu zaradzić. Po wielu badaniach i eksperymentach zdołali tego dokonać. Sława ostrzy opracowanych i wykonanych przez nich rozeszła się bardzo szybko i płatnerze z całej Japonii przybywali do Kamakura studiować pod kierunkiem Masamune i jego adoptowanego syna Sadamune. W ten sposób powstała szkoła płatnerstwa znana jako Soshu. Wszystkie ostrza Masamune są klasyfikowane jako Meibutsu (bardzo rzadkie, cenne rzeczy). Wiele z nich było sygnowanych. Masamune uważał, że żaden z jego mieczy nie może być pomylony z mieczem wykonanym przez kogoś innego.

Sukces Masamune był skutkiem znakomitego hartowania ostrzy w wyższej temperaturze niż czynili to jego poprzednicy. Rozwinął także proces Nijuba, polegający na dwukrotnym nagrzewaniu i chłodzeniu ostrza. Rezultatem były ostrza twardsze i mocniejsze niż innych płatnerzy.

Na początku okresu Muromachi rozpoczęła się wielka wojna domowa (1335 r.) pomiędzy dwoma klanami rywalizującymi o prawo do tronu. Powstały wtedy dwa rywalizujące dwory. W czasie tej wojny wzrosło znaczenie Bushi - klasy wojowników.

Ostrza produkowane podczas wojny domowej miały długość od ok. l m. do ok. l,2 m. W użyciu były też dłuższe miecze o długości przekraczającej l,6 m. Używane były przez szczególnie silnych i sprawnych wojowników. W okresie poprzedzającym działalność Masamune miecze nie przekraczały długości l m. Znane są też bardzo długie miecze typu Tachi, noszone na plecach oraz pozbawione ashi (czyli charakterystycznych dla tachi pierścieni służących do zawieszania miecza na pasie). Miecze te były noszone na plecach za pomocą taśmy przewleczonej przez Kurikata (charakterystyczne dla mieczy typu Katana ucho). Tachi pozbawione ashi jest ważnym ogniwem pomiędzy mieczem zawieszanym u pasa, a znakomicie wyważonym i służącym do walki mieczem Katana. Pod koniec wojny zmienił się sposób mocowania mieczy. Wiszący u pasa ostrzem do dołu Tachi stal się mieczem noszonym tylko na dworze cesarskim lub podczas uroczystych ceremonii i stracił znaczenie użytkowe.

Umieszczona za pasem z ostrzem skierowanym do góry katana była dobrze usytuowana do walki, W tej pozycji lepiej było szybko wyjąć miecz i wykonać cięcie. Katana mocowana była do pasa za pomocą taśmy (sageo) przewleczonej przez ucho (kurikata) przymocowane z boku pochwy (saya). Tak noszony miecz nie mógł mieć ostrza dłuższego niż 80 cm.

Tysiące ostrzy było skracane w celu dostosowania ich do nowego sposobu noszenia mieczy. Spowodowało to w wielu przypadkach usunięcie sygnatury twórcy. W kolejnych stuleciach miecze dalej były skracane, aż do okresu Tokugawa, kiedy to prawnie ustalono minimalną (ok. 72 cm.) i maksymalną (ok. 85 cm.) długość ostrza. Wymiar ten nie obejmował nakago (trzpienia ostrza). Pierwsze miecze typu katana nie miały tsuby i były używane tylko przez ludzi niskiego pochodzenia.

W okresie szogunatu Ashikaga, kiedy to miecze zaczęły być używane przez samurajów, wyposażono je w jelec tarczowy (tsuba) i zaczęto nosić w parze z krótkim mieczem. Te dwa miecze razem noszone nazywano Dai-Sho (długi i krótki).

Najbardziej znanymi płatnerzami tego okresu byli: Morimitsu, Yasumitsu i Moromitsu, którzy mieszkali i pracowali razem w Osafune, w prowincji Bizen.

W pierwszym roku ery Onin (1467) ponownie wybuchły walki pomiędzy armiami lokalnych przywódców, także armią cesarza. Przez ten okres nie pojawiło się więcej niż sześciu płatnerzy robiących dobre miecze.

Większość płatnerzy nastawionych było na produkcję masową. Stąd miecze produkowane w tym czasie nazywa się Kazuchimono (produkcja masowa). Byty one produkowane masowo szczególnie w prowincji Mino, w Seki, a także w Osafune w prowincji Bizen. Było jednak także kilku płatnerzy, którzy nie porzucili dawnej tradycji i nadal wytwarzali dobre miecze. Byli to; Kanemoto z Seki i Yosozaemon Sukesada z Osafune. Kanemoto stworzył najwyższej jakości wzór Yakiba, zwany Sambon-Sugi (Trzy cedry). Drugi Kanemoto

(było ich trzech), zwany Nagoroku zasłynął z powodu wyjątkowej ostrości swoich ostrzy.

Okres Ko-To, starych mieczy, zakończył się w 1596 roku, kiedy to Toyotomi Hideyoshi stworzył rząd i zaprowadził pokój w całej Japonii. Wraz z początkiem szogunatu Tokugawy rozpoczął się okres Shin-To, nowych mieczy.

(opracowano na podstawie „Nippon-To, The Japanese Sword” – I .Hakushi.)

( MSW „ Samuraj „ 1,2, 4 /96, 1/97)